سماور ذغالی دستگاهی فلزی عموما از جنس برنج، مس و روی است و به واسطهی آتشخانهای که در میانهی آن تعبیه شده قابلیت جوشاندن آب را دارد؛ در بالاترین قسمتِ سماور جایگاهی برای قوری چای در نظر گرفته میشود به این منظور که چای موجود در آن توسط بخارآبِ جوش آمده در مخزنِ سماور زغالی، به خوبی دم کشیده و برای نوشیدن آماده شود.
این وسیله از قدیم الایام در ایران استفاده میشده است که البته تاریخچهی پیدایش آن برای اولین بار به مرزهای روسیه میرسد. در واقع سماوری که برای نخستین بار در قرن هجدهم میلادی توسط فئودور لیسیتین در شهر تولایِ روسیه به وجود آمد، ایدهای برگرفته از سماور ایرانی بود. شکل و شمایلِ سماوری که امروزه در ایران استفاده میشود تقریبا شبیه همان دستسازهی معروف روسی است.
ورود سماور به ایران به زمانی برمیگردد که به عنوان هدیهای نفیس از طرف امپراطوری فرانسه به پادشاه وقت ایران، ناصرالدین شاه قاجار، ارزانی شد. طبیعتا در آن زمان سماور ذغالی وسیلهای بسیار لوکس و نایاب به شمار میرفت به طوری که تنها افراد خاندان سلطنتی و معدود کسانی از خانوادههای اشرافی میتوانستند سماور را در خانههای خود داشته باشند. کم کم و به مرور زمان مصرف چای در ایران نه فقط در میان ثروتمندان بلکه در طبقات اجتماعیِ متوسط و پایین هم رایج شد و بدین ترتیب سماور توانست پایِ ورود به خانهی اکثر ایرانیان باز کند.
زمانی که هنوز ساخت سماور در ایران انجام نمیشد وارداتِ آن از کشورهای روسیه، فرانسه و ترکیه صورت میگرفت اما پس از استقبال گستردهای که در ایران از این وسیلهی خودجوش صورت گرفت برای اولین بار به دستور صدراعظم وقت، امیرکبیر، ساخته شد.
ساخت سماور توسط دواتگریها انجام میگرفت و به همین دلیل هم از همان زمان این حرفه به عنوان صنعتی هنری و زیرشاخه ای از دواتگری شناخته و تبدیل به سکوی پیشرفتی برای صنعت فلزکاری شد.
طراحی و اجزای سماور ذغالی
امروزه سماورذغالی اجزای متنوع و زیادی دارد که هرکدام وظیفهای مشخص و تعیین شده برای تهیه یک چای دبش و لذیذ را خواهند داشت. علاوه بر این شکل و فرمهای مختلفی از سماور ذغالی وجود دارد اما کاربردیترینِ آنها سماورهای خانگی هستند که در اشکال استوانهای و قارپوزی طراحی و ساخته میشوند. میزان گنجایش و ظرفیت سماور خانگی چیزی بین 3 تا 5 لیتر است. ضمنا سوخت مورد استفاده در سماورهای قدیمی و سنتی برای تولید دمای مورد نیاز، ذغال میباشد.
برای ساخت سماور از ورقهای فلزی که ممکن است آلیاژی از چندین فلز باشند استفاده میشود. در کشور ما سماور عمدتا از ورق مسوار، ورق برنجی و یا ورق مفرغ ساخته میشود. علت به کارگیری هرکدام از این فلزات به خواص منحصربهفرد هریک از آنها مربوط است؛ برای مثال ورق مسوار آلیاژی از فلز مس و یک فلز دیگر مانند روی یا قلع میباشد، مس که بخش عمدهای از این ترکیب را تشکیل میدهد رساناترین فلز شناخته شده است که در کسری از ثانیه گرمای تولیدشده توسط ذغالهایِ در حالِ سوختن را به تمام سطوح فلزی سماور انتقال میدهد؛ به همین منوال قلعِ مورد استفاده در این آلیاژ نیز خواصی دارد که میتوان به ضدزنگ بودن آن اشاره کرد.
زمانی که این مس به جای قلع، با فلز روی ترکیب شود، آلیاژی از مس و روی بدست میآید که به آن برنج میگوییم؛ البته در ورق برنجی مقادیر ناچیزی آلومینیوم و سرب نیز وجود دارد.
ورق مفرغ که به آن برنز هم میگویند به طور کلی به ترکبیاتی اطلاق میشود که مس پایه ثابت و اصلی آن است، مانند آلیاژ مس و قلع.